Ελευθερία: Μια δυτική αξία

Πρόσφατες τοποθετήσεις υποστηρίζουν την ιδέα ότι στους μη δυτικούς πολιτισμούς απουσιάζει χαρακτηριστικά μια αναλυτική και σκεπτικιστική παράδοση σκέψης και ότι γι’ αυτό το λόγο αυτοί οι πολιτισμοί απέχουν πολύ από αυτό που ορίζεται ως «δυτική ορθολογικότητα». Παρόμοια σχόλια έχουν γίνει για τον «δυτικό φιλελευθερισμό», τη «δυτική ιδέα του δικαίου και της δικαιοσύνης» και γενικά για τις δυτικές αξίες. Πράγματι, υπάρχουν πολλοί υποστηρικτές της θέσης ότι «οι ιδέες της δικαιοσύνης, του δικαίου, του λόγου και της αγάπης για την ανθρωπότητα μπορούν να εντοπιστούν κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στις δυτικές αξίες». Αν ο στοχασμός και οι αξίες που μπορούν να μας βοηθήσουν να καλλιεργήσουμε τη φαντασία, το σεβασμό και τη συμπόνια ‒τα στοιχεία δηλαδή που είναι αναγκαία για να κατανοήσουμε καλύτερα και να εκτιμήσουμε αυτόν που είναι διαφορετικός από μας‒ ήσαν πράγματι κατά βάση κληρονομιά της Δύσης θα έπρεπε να είμαστε απαισιόδοξοι. Αλλά είμαστε σίγουροι ότι έτσι είναι τα πράγματα; Στην πραγματικότητα είναι πολύ δύσκολο να ερευνήσουμε τέτοια ζητήματα, αν δεν συνειδητοποιήσουμε την κυριαρχία της σύγχρονης δυτικής κουλτούρας πάνω στις αντιλήψεις μας γι’ αυτό το θέμα.

Η ιδέα της «ατομικής ελευθερίας», για παράδειγμα, αποδίδεται συχνά εξ ολοκλήρου στον «δυτικό φιλελευθερισμό». Η νεότερη Ευρώπη και η Αμερική, συμπεριλαμβανομένου και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, είχαν σίγουρα μια καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη της έννοιας της ελευθερίας και των διάφορων άλλων μορφών που αυτή προσέλαβε μέσα στο χρόνο.

Παρ’ όλα αυτά όμως μπορούμε να βρούμε επίσης παραδείγματα υπέρ της ανεκτικότητας και της ελευθερίας και σε μη δυτικούς συγγραφείς. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο αυτοκράτορας Ασόκα στην Ινδία, ο οποίος στον 3ο π.Χ. αιώνα γέμισε τη χώρα με επιγραφές πάνω σε πέτρινες πλάκες για την καλή συμπεριφορά και τη σοφία της διακυβέρνησης, όπου συμπεριλαμβανόταν και η αναφορά στη θεμελιώδη αξία της ελευθερίας για όλους τους υπηκόους. Υπάρχουν βέβαια άλλοι κλασικοί ινδοί συγγραφείς οι οποίοι τονίζουν την αξία της πειθαρχίας μάλλον παρά της ανεκτικότητας και της ελευθερίας, όπως για παράδειγμα ο Καουτίλια στον 4ο μ.Χ. αιώνα (στο βιβλίο του «Αρθασάστρα», που μεταφράζεται «Για τις οικονομικές επιστήμες»). Αλλά και δυτικοί κλασικοί συγγραφείς, όπως ο Πλάτωνας και ο Αυγουστίνος, έδιναν προτεραιότητα στην κοινωνική πειθαρχία.

Μια από τις συνέπειες της κυριαρχίας της δυτικής κουλτούρας στον κόσμο είναι το ότι συχνά οι άλλοι πολιτισμοί και οι παραδόσεις ορίζονται σε αντίθεση με αυτήν. Έτσι ενισχύεται η πολιτική πεποίθηση ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι κατά κάποιον τρόπο η κύρια ή και η μοναδική πηγή ορθολογικών και φιλελεύθερων ιδεών (μεταξύ των οποίων η αναλυτική έρευνα, η ανοιχτή συζήτηση, η ανεκτικότητα και η αποδοχή διαφορετικών γνωμών).

Υπάρχει ωστόσο στη Δύση μια αδιαφορία για τη μη θρησκευτική ινδική φιλολογία, από τα μαθηματικά, την επιστημολογία, τις φυσικές επιστήμες, ώς την οικονομία και τη γλωσσολογία. Μέσα από αυτήν την επιλεκτική έμφαση, που υπογραμμίζει τις διαφορές με τη Δύση, οι άλλοι πολιτισμοί μπορούν με αυτόν τον τρόπο να ορίζονται με αντίθετους όρους, είτε αυτοί είναι εξωτικοί και σαγηνευτικοί είτε παράδοξοι και τρομακτικοί ή απλώς παράξενοι και ερεθιστικοί. [476]

Αμάρτια Σεν, 30/5/2004, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, επιμέλεια Θανάσης Γιαλκέτσης (Διασκευασμένο κείμενο).

Κείμενο του ινδού νομπελίστα οικονομολόγου Αμάρτια Σεν από το δοκίμιό του, που περιέχεται στην έκδοση «Il sonno della ragione» (Reset, 2004).

Δημοσιεύθηκε στην Αξίες, Γ΄ Λυκείου και χαρακτηρίσθηκε , , , , , , , . Αποθηκεύστε τον μόνιμο σύνδεσμο.