e-keimena

Ακόμη και ο πιο φιλόδοξος φιλοσοφικός στοχασμός στέκεται με αμηχανία μπροστά στο αντιθετικό δίπολο εργασίας-τεμπελιάς, αδυνατώντας να συμπεράνει σε ποιο μέρος βρίσκεται η φύση του καλού και σε ποιο του κακού. Κι ακόμη περισσότερο, τόσο η εργασία όσο και η τεμπελιά αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις κοινωνικής συμπεριφοράς. Όταν η μία εγκωμιάζεται ως αρετή, η άλλη αφορίζεται ως ψυχοπαθολογική εκτροπή και αντίστροφα: όταν η εργασία νοείται ως «ανελεύθερη και πρόστυχη τέχνη» Κικέρων, De Officiis), τότε η τεμπελιά αναδύεται ως «αξιοπρεπής αργία» και ως ένας τρόπος ζωής που ορίζεται «από τη γλυκιά απόλαυση να μην κάνεις τίποτε» (Κικέρωνα Pro Sestio και Βιργιλίου Eclogues). Αντίθετα, όταν η εργασία ερμηνεύεται ως εικόνα της δραστηριότητας του Θεού (Θωμάς Ακινάτης), τότε η αργία της τεμπελιάς μεταπίπτει σε μια παρά φύσιν κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.

Αν και δεν απαιτείται ιδιαίτερη μελέτη για να διαπιστωθεί πόσο βαθιά αρνητική σημασία είχε η έννοια της «εργασίας» σε όλους τους πολιτισμούς, όλων των εποχών, χρειάζεται εξαιρετική προσοχή για να εντοπιστεί το είδος της «τεμπελιάς» που θεωρήθηκε αρετή. Έτσι, ενώ οι ορισμοί της εργασίας είναι πολλοί και καλύπτουν όλο το φάσμα των επιστημών, οι ορισμοί της «τεμπελιάς» περιορίζονται κυρίως στο πεδίο των ψυχοπαθολογικών ερμηνειών. «Η τεμπελιά είναι μια κωμωδία στην οποία όλοι μας έχουμε ένα ρόλο, ένα διαυγές λιβάδι ηλιόλουστων λουλουδιών όπου τα ανυπόταχτα χρώματα του Σύμπαντος χορεύουν στους ρυθμούς του ανέμου», γράφει κάποιος ανώνυμος του περασμένου αιώνα, προσπαθώντας να φωτίσει το θολό τοπίο των οριζόντων της τεμπελιάς.

Γι’ αυτό η εργασία χρειάστηκε τη θρησκευτική συνδρομή για να εξαγνιστεί από το πολύ κακό παρελθόν της, καθώς ήταν συνώνυμη με τις έννοιες του μόχθου που τη χρέωνε μόνο στους ανελεύθερους, στους δούλους και στους ακαλλιέργητους ανθρώπους, για τους οποίους η εργασία απαιτούνταν μόνο για χάρη του οικονομικού της σκοπού και όχι για την ηθική τους βελτίωση ή ενασχόληση. Η εργασία ως αρετή αναδύθηκε πολύ αργότερα και είναι αποφασιστική η συμβολή του Αυγουστίνου, εκεί στα τέλη της αρχαιότητας, που διατύπωσε την ιδέα της «αξιοπρεπούς χειρωνακτικής εργασίας».

Σ’ ένα πολιτιστικό περιβάλλον που διέδιδε ότι ένας τεμπέλης δεν μπορεί να είναι ευσεβής, απαιτήθηκε αυτή η ηθικολογική άποψη της εργασίας ώστε η τεμπελιά να εξοβελιστεί στο έρεβος των αμαρτημάτων.

Μέσα από το θείο προφίλ της, σταδιακά η εργασία εξελίχθηκε σε βασικό παράγοντα της παραγωγής και της οικονομίας πότε μέσα από τον ορθολογισμό της Αναγέννησης πότε μέσα από τις αστικές επαναστάσεις και πότε μέσα από τις μεγάλες οικονομικές θεωρίες. Η εμφάνιση Συνταγμάτων στα αναδυόμενα κράτη διατύπωσε και το δικαίωμα στην εργασία, ενώ παράλληλα συγκροτήθηκε νέος επιστημονικός τομέας με αντικείμενο τη στάση του εργάτη απέναντι στην εργασία. Σε όλη αυτή τη δραματική αναζήτηση μιας απάντησης στην απορία γιατί η εργασία είναι μόχθος, ακούστηκαν από αφελείς δοξασίες ότι η φύση της εργασίας είναι το σύμπτωμα της προόδου μέχρι μηδενιστικές εκτιμήσεις για την κουλτούρα και τον πολιτισμό.

Τελικά όμως όλοι συμφωνούν ότι η τεμπελιά –αντίθετα με την εργασία– είναι το έπαθλο ενός παραδείσου. [469]

Αχιλλέας Φακατσέλης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Αφιέρωμα, 7/8/2001 (Διασκευασμένο κείμενο).

Μας ήρθε ξαφνικά η διάθεση να περάσουμε από νωρίς τη νύχτα σ’ έναν πύργο. Πολλοί πύργοι στη Γαλλία έχουν γίνει ξενοδοχεία: ένα τετράγωνο όλο πράσινο, χαμένο σε  μια  έκταση  όλο  ασχήμια  χωρίς  πράσινο· ένα  κομματάκι  από  αλέες,  δέντρα  και πουλιά στη μέση ενός απέραντου δικτύου από δρόμους. Οδηγώ και στο καθρεφτάκι προσέχω  πίσω  μου  ένα  αυτοκίνητο.  Το  αριστερό  του  φωτάκι  αναβοσβήνει  και ολόκληρο το αυτοκίνητο εκπέμπει κύματα ανυπομονησίας. Ο οδηγός περιμένει την ευκαιρία να με προσπεράσει· παραμονεύει αυτή τη στιγμή, όπως το αρπαχτικό παραμονεύει ένα σπουργίτι.

Η Βέρα, η γυναίκα μου, μου λέει: «Κάθε πενήντα λεπτά πεθαίνει κι ένας άνθρωπος στους δρόμους της Γαλλίας. Για κοίτα όλους αυτούς τους τρελούς που τρέχουν γύρω μας. Είναι οι ίδιοι που γίνονται υπερβολικά συνετοί, όταν κακοποιείται κάποια γριά μπροστά στα μάτια τους στο δρόμο. Τι συμβαίνει και δε φοβούνται, όταν βρίσκονται στο τιμόνι;»

Τι να απαντήσεις; Μάλλον το εξής: ο άνθρωπος που σκύβει πάνω στη μοτοσικλέτα του δεν μπορεί να συγκεντρωθεί παρά μόνο στην παρούσα στιγμή της πτήσης  του·  γαντζώνεται  πάνω  σ’  ένα  κλάσμα  χρόνου  αποκομμένο  και  από  το παρελθόν και από το μέλλον. Αποσπάται από τη συνέχεια του χρόνου. Με άλλα λόγια βρίσκεται σε κατάσταση έκστασης. Δεν ξέρει τίποτα για την ηλικία του, τίποτα για τη γυναίκα του, τίποτα για τα παιδιά του, τίποτα για τις σκοτούρες του και ως εκ τούτου δε φοβάται, γιατί η πηγή του φόβου βρίσκεται στο μέλλον, και όποιος απελευθερώνεται από το μέλλον δεν έχει να φοβηθεί τίποτα.

Η ταχύτητα είναι μορφή έκστασης που την έκανε δώρο στον άνθρωπο η τεχνολογική  επανάσταση.  Σε  αντίθεση  με  τον  μοτοσικλετιστή,  ο  δρομέας  είναι πάντοτε παρών στο σώμα του, αφού είναι αναγκασμένος να σκέφτεται ασταμάτητα τις φουσκάλες του, το λαχάνιασμά του. Όταν τρέχει, αισθάνεται το βάρος του και την ηλικία του, έχοντας όσο ποτέ άλλοτε συνείδηση του εαυτού του και του χρόνου της ζωής του. Όλα αλλάζουν, όταν ο άνθρωπος εκχωρεί την ικανότητά του για ταχύτητα σε μια μηχανή. Από εκείνη τη στιγμή το σώμα του βρίσκεται εκτός παιχνιδιού και παραδίδεται σε μια ταχύτητα που είναι ασώματη, άυλη, ταχύτητα αμιγής, ταχύτητα καθαυτή, ταχύτητα έκσταση.

Γιατί χάθηκε η ηδονή της βραδύτητας; Α, πού είναι οι παλιοί αργόσχολοι; Πού είναι  αυτοί  οι  φυγόπονοι  ήρωες  των  λαϊκών  τραγουδιών,  αυτοί  οι  πλάνητες  που χαζεύουν από μύλο σε μύλο και κοιμούνται στο ύπαιθρο; Άραγε χάθηκαν μαζί με τους χωματόδρομους, μαζί με τα λιβάδια και τα ξέφωτα, μαζί με τη φύση; Μια τσέχικη παροιμία δίνει τον ορισμό της γλυκιάς απραξίας τους με μια μεταφορά: κοιτάζουν τα παράθυρα του καλού Θεού. Όποιος κοιτάζει τα παράθυρα του καλού Θεού δε βαριέται, είναι ευτυχής. Στον κόσμο μας η αργία μεταβλήθηκε σε αεργία που είναι τελείως άλλο πράγμα. Ο άεργος είναι στερημένος, βαριέται, αναζητάει μονίμως την κίνηση που του λείπει. [449]

Μίλαν Κούντερα: Η Βραδύτητα, εκδόσεις ΕΣΤΙΑ (Διασκευασμένο κείμενο).